Historia Polski w XIX wieku to fascynujący okres pełen dramatycznych wydarzeń, które ukształtowały naszą narodową tożsamość. Był to czas, gdy Polska zniknęła z mapy Europy po rozbiorach, a Polacy prowadzili nieustanną walkę o odzyskanie niepodległości. Poznanie tego okresu pozwala zrozumieć, jak kształtowała się nowoczesna świadomość narodowa oraz jakie czynniki wpłynęły na odrodzenie państwa polskiego w 1918 roku. Mimo utraty państwowości, naród polski nie tylko przetrwał, ale rozwinął nowoczesne formy oporu i budowania wspólnoty. W artykule przyjrzymy się najważniejszym wydarzeniom, które definiowały losy Polaków w „długim wieku XIX” – od upadku Rzeczypospolitej do wybuchu I wojny światowej.
Polska pod zaborami – sytuacja po rozbiorach
Po trzecim rozbiorze w 1795 roku Rzeczpospolita przestała istnieć jako niezależne państwo. Terytoria polskie zostały podzielone między trzy mocarstwa: Rosję, Prusy i Austrię. Każde z tych państw realizowało własną strategię wobec polskiej ludności, co stworzyło trzy odmienne rzeczywistości dla jednego narodu:
- W zaborze rosyjskim Polacy początkowo zachowali pewną autonomię, szczególnie w utworzonym w 1815 roku Królestwie Polskim. Jednak po kolejnych powstaniach narodowych władze carskie systematycznie zaostrzały politykę rusyfikacji, likwidując polskie instytucje i ograniczając używanie języka ojczystego.
- W zaborze pruskim prowadzono intensywną germanizację, szczególnie po zjednoczeniu Niemiec w 1871 roku i rozpoczęciu Kulturkampfu. Symbolem narodowego oporu stała się walka o zachowanie języka polskiego w szkołach, czego najsłynniejszym przykładem był strajk dzieci we Wrześni w 1901 roku.
- Zabór austriacki, początkowo represyjny, po 1867 roku przyznał Polakom znaczną autonomię w ramach Galicji. Rozwijało się tam polskie szkolnictwo, kultura i nauka, a Polacy mogli zajmować wysokie stanowiska w administracji.
Polityka zaborców wobec Polaków nie była jednolita i zmieniała się w czasie, co wpływało na różne formy polskiego oporu i aktywności narodowej.
Epoka napoleońska i Księstwo Warszawskie
Nadzieje na odzyskanie niepodległości Polacy wiązali z Napoleonem Bonaparte. W 1797 roku utworzono we Włoszech Legiony Polskie pod dowództwem generała Jana Henryka Dąbrowskiego, które walczyły u boku Francuzów. Z tego okresu pochodzi słynna „Pieśń Legionów Polskich we Włoszech”, znana dziś jako hymn Polski, ze znamiennymi słowami „Jeszcze Polska nie zginęła, kiedy my żyjemy”.
Po zwycięstwie nad Prusami w 1807 roku Napoleon utworzył Księstwo Warszawskie – namiastkę państwa polskiego. Wprowadzono tam Kodeks Napoleona, zniesiono poddaństwo chłopów i ustanowiono równość obywateli wobec prawa. Księstwo, choć zależne od Francji, stało się pierwszym od rozbiorów polskim organizmem państwowym z własnym wojskiem, administracją i systemem prawnym. Mimo krótkiego istnienia (1807-1815), odegrało kluczową rolę w podtrzymaniu ciągłości polskiej państwowości.
Klęska Napoleona w 1812 roku podczas wyprawy na Rosję przekreśliła nadzieje Polaków na pełną niepodległość. Na kongresie wiedeńskim w 1815 roku ustalono nowy porządek w Europie, tworząc z większości Księstwa Warszawskiego Królestwo Polskie (zwane Kongresowym) połączone unią personalną z Rosją. Początkowo posiadało ono konstytucję, własny sejm i wojsko, jednak te przywileje były stopniowo ograniczane przez carów.
Powstania narodowe – heroiczna walka o niepodległość
XIX wiek naznaczony był polskimi zrywami niepodległościowymi, które mimo militarnych porażek kształtowały świadomość narodową i podtrzymywały ducha oporu. Powstania te, choć zakończone klęskami, stały się fundamentem polskiej tradycji niepodległościowej i punktem odniesienia dla kolejnych pokoleń.
Powstanie listopadowe (1830-1831)
Wybuchło 29 listopada 1830 roku w Warszawie jako reakcja na łamanie konstytucji Królestwa Polskiego przez cara Mikołaja I i plany użycia polskiej armii do tłumienia rewolucji w Europie Zachodniej. Początkowo powstanie odnosiło znaczące sukcesy militarne, jednak brak zdecydowanego przywództwa i przewaga rosyjska ostatecznie zadecydowały o klęsce. Skutkiem powstania była likwidacja autonomii Królestwa, zamknięcie uniwersytetów w Warszawie i Wilnie oraz fala emigracji polskich działaczy i żołnierzy, zwana Wielką Emigracją.
Na emigracji znaleźli się najwybitniejsi przedstawiciele polskiej kultury i myśli politycznej, w tym Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Fryderyk Chopin i książę Adam Jerzy Czartoryski. To właśnie oni, mimo przebywania z dala od ojczyzny, kształtowali polską tożsamość narodową poprzez literaturę, muzykę i działalność polityczną.
Powstanie styczniowe (1863-1864)
Największy polski zryw niepodległościowy XIX wieku rozpoczął się 22 stycznia 1863 roku. Miało charakter wojny partyzanckiej i trwało ponad półtora roku. Mimo utworzenia tajnego państwa podziemnego z własnym rządem, administracją i systemem podatkowym, powstańcy nie zdołali pokonać przeważających sił rosyjskich. Klęska powstania przyniosła falę bezwzględnych represji: konfiskaty majątków, zsyłki tysięcy Polaków na Syberię, likwidację odrębności Królestwa Polskiego i intensyfikację rusyfikacji.
Powstanie styczniowe, mimo militarnej klęski, stało się fundamentem nowoczesnej tożsamości narodowej Polaków i punktem odniesienia dla kolejnych pokoleń walczących o niepodległość.
Przemiany społeczno-gospodarcze na ziemiach polskich
Wiek XIX przyniósł głębokie zmiany społeczne i gospodarcze na ziemiach polskich. Stopniowo rozwijał się przemysł, szczególnie w Królestwie Polskim (Łódź stała się centrum przemysłu włókienniczego, a Zagłębie Dąbrowskie ośrodkiem górnictwa) i na Górnym Śląsku. Powstawały pierwsze linie kolejowe, łączące główne ośrodki miejskie, co przyspieszyło rozwój handlu i migrację ludności.
Kluczową zmianą społeczną było uwłaszczenie chłopów, przeprowadzone w różnym czasie przez wszystkich zaborców: w zaborze pruskim w latach 1807-1850, w austriackim w 1848 roku, a w rosyjskim w 1864 roku. Reforma ta zlikwidowała pańszczyznę i nadała chłopom ziemię na własność. Uwłaszczenie zapoczątkowało proces włączania warstwy chłopskiej w nurt życia narodowego, choć proces ten przebiegał powoli i napotykał wiele przeszkód.
Rozwijało się również szkolnictwo i oświata, choć w różnym stopniu w poszczególnych zaborach. Szczególnie w Galicji po uzyskaniu autonomii powstały polskie uniwersytety w Krakowie i Lwowie, które stały się ważnymi ośrodkami polskiej nauki i kultury. Jednocześnie rozwijało się tajne nauczanie w zaborach pruskim i rosyjskim, gdzie władze ograniczały dostęp do edukacji w języku polskim.
Polskie koncepcje walki o niepodległość
Po klęsce powstania styczniowego nastąpiła zmiana w polskim myśleniu o drodze do niepodległości. Traumatyczne doświadczenia i olbrzymie straty skłoniły wielu Polaków do poszukiwania alternatywnych metod zachowania tożsamości narodowej i budowania fundamentów przyszłej niepodległości. Wykształciły się dwa główne nurty:
- Realizm polityczny (zwany też pracą organiczną lub pozytywizmem) zakładał skupienie się na rozwoju gospodarczym, oświacie i zachowaniu tożsamości narodowej. Przedstawiciele tego nurtu, jak Aleksander Świętochowski czy Bolesław Prus, uważali, że przed odzyskaniem niepodległości należy wzmocnić naród pod względem gospodarczym i kulturalnym. W praktyce oznaczało to zakładanie spółdzielni, towarzystw naukowych, czasopism i bibliotek, które podtrzymywały polskość.
- Nurt niepodległościowy nadal zakładał walkę zbrojną jako drogę do wolności, jednak w nowych formach i okolicznościach. Pod koniec XIX wieku zaczął się on łączyć z ideami socjalistycznymi, czego wyrazem była działalność Józefa Piłsudskiego i Polskiej Partii Socjalistycznej, która łączyła postulaty społeczne z hasłami niepodległościowymi.
Na przełomie XIX i XX wieku ukształtowały się główne obozy polityczne, które później odegrały kluczową rolę w odrodzonej Polsce: narodowy (Roman Dmowski), socjalistyczny (Józef Piłsudski) i ludowy (Wincenty Witos). Każdy z nich oferował inną wizję przyszłej Polski i odmienną strategię działania, ale wszystkie przyczyniły się do budowania fundamentów niepodległości.
Kultura i nauka polska w XIX wieku
Mimo braku własnego państwa, kultura polska przeżywała niebywały rozkwit. Był to okres romantyzmu z wielkimi poetami: Adamem Mickiewiczem („Pan Tadeusz”, „Dziady”), Juliuszem Słowackim („Kordian”) i Zygmuntem Krasińskim („Nie-Boska komedia”), którzy tworzyli na emigracji. Ich dzieła podtrzymywały ducha narodowego i kształtowały patriotyczną świadomość Polaków, stając się swoistym „kodem kulturowym” narodu bez państwa.
Druga połowa wieku przyniosła pozytywizm z prozą Bolesława Prusa („Lalka”), Elizy Orzeszkowej („Nad Niemnem”) i Henryka Sienkiewicza („Trylogia”, „Quo Vadis”), który w 1905 roku otrzymał Nagrodę Nobla za całokształt twórczości. Literatura tego okresu, poza wartościami artystycznymi, pełniła funkcję edukacyjną i patriotyczną, podtrzymując świadomość narodową w czasach intensywnej rusyfikacji i germanizacji.
W nauce wyróżniali się Maria Skłodowska-Curie (dwukrotna laureatka Nagrody Nobla), Ignacy Łukasiewicz (wynalazca lampy naftowej) czy Oskar Kolberg (etnograf dokumentujący polską kulturę ludową w monumentalnym dziele „Lud”).
Przełom XIX i XX wieku to także Młoda Polska – okres modernizmu w sztuce i literaturze, reprezentowany przez Stanisława Wyspiańskiego („Wesele”), Stefana Żeromskiego („Przedwiośnie”) czy Jana Kasprowicza. Twórcy tego okresu łączyli nowoczesne prądy europejskie z problematyką narodową, często podejmując temat niepodległości i rozliczając społeczeństwo z narodowych mitów.
Wybuch I wojny światowej w 1914 roku zamknął „długi wiek XIX” i otworzył nowy rozdział w historii Polski, prowadzący do odzyskania niepodległości w 1918 roku. Doświadczenia XIX wieku – zarówno heroiczne zrywy, jak i mrówcza praca organiczna – ukształtowały naród, który potrafił wykorzystać historyczną szansę i odbudować własne państwo po 123 latach niewoli. Bez tej spuścizny trudno wyobrazić sobie sukces polskiej drogi do niepodległości i późniejszą odbudowę państwowości w niezwykle trudnych warunkach powojennej Europy.